„Bogurodzica” to najstarsza polska pieśń ojczyźniana (carmen patrium). Niestety, nie znamy dokładnej daty powstania utworu – przyjmuje się, że miało to miejsce miedzy XII a XIV wiekiem. Nie znamy również autora, ponieważ w średniowieczu, z którego utwór pochodzi, stosowano zasadę „na większą chwalę Bogu” („ad maiorem Dei gloriam”), dlatego nieważne było, kim był autor. Nie znano oczywiście również praw autorskich, dlatego do utworu mogły być dopisywane kolejne zwrotki. Najstarszy zapis liczący 2 zwrotki z zapisem nutowym pochodzi z 1407 r., zaś najstarszy zapis drukowany znajduje się w „Statucie Łaskiego” z 1506 r.

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwe, jąż nosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison.

Inspiracją do napisania pieśni był prawdopodobnie motyw ikonograficzny deesis,który był charakterystyczny dla sztuki średniowiecza. Kompozycja przedstawia trzy postacie: w centrum Jezus Chrystus siedzący na tronie Sędziego, a po bokach w modlitewnej pozach Matka Boska i Jan Chrzciciel.

Deesis z języka greckiego oznacza prośbę, błaganie. Motyw ten był bardzo popularny w średniowieczu i wiązał się z ideą pośrednictwa. Wierzono, że nie jest możliwy bezpośredni  kontakt z wyżej postawionymi, dlatego szukano pośredników.

Najstarsza część „Bogurodzicy” (jak już wspomniano) składa się z dwóch zwrotek podzielonych refrenem „Kyrie eleison”, czyli „Zmiłuj się nad nami”.

– I zwrotka to rozbudowana apostrofa do Matki Boskiej i krótka prośba, by jako wybranka Boga wstawiła się za ludźmi u Swojego Syna.

– II zwrotka to krótka apostrofa do Jezusa Chrystusa, by ze względu na Jana Chrzciciela spełnił prośby ludzi – obdarzył dostatnim życiem na ziemi, a rajem po śmierci.

Pieśń jest przykładem panującego w Europie kultu maryjnego. Przedstawiona w „Bogurodzicy” Matka Boska jest piękną wyidealizowaną kobietą, należącą do świata niebiańskiej szczęśliwości. Pośredniczka między Bogiem a ludźmi jest majestatyczna, zgodna z dogmatami wiary.

Ciekawostki:

– „Bogurodzica” była pierwszym hymnem narodowym, śpiewali ją rycerze pod Grunwaldem,

– według kościelnych przekazów za zaśpiewanie tego utworu udzielano odpustu,

– podobieństwo „Bogurodzicy” do „Salve Regina” – łacińskiego hymnu maryjnego (Ewa Ostrowska).

„Bogurodzica” jako zabytek językowy

„Bogurodzica” to najstarszy zabytek językowy, od którego tak naprawdę zaczyna się historia literatury polskiej. Utwór zawiera liczne archaizmy (elementy systemu językowego, które stały się przestarzałe i przestały być używane).

Wyróżniamy:

• a. leksykalne (wyrazowe) – gospodzin (pan), zbożny (dostatni),
• a. fleksyjne – Bogurodzica (Bogarodzico) – wołacz l. poj. Rzeczowników rodzaju żeńskiego występował w mianowniku,
• a. słowotwórcze – Bogurodzica (Bogarodzica), Bożycze (funkcja patronimiczna),
• a. fonetyczne – sławiena (sławiona), Krzciciela (Chrzciciela),
• a. składniowe – Twego dziela Krzciciela (dla Twego Chrzciciela).

„Bogurodzica” – arcydzieło polskiej poezji średniowiecznej:

• zwięzły język,
• wiersz asylabiczny,
• paralelny układ wersów,
• rymy zewnętrzne i wewnętrzne,
• występuje apostrofa (bezpośredni zwrot) i antyteza (zestawienie elementów znaczeniowo przeciwstawnych).

Motyw Matki Boskiej w literaturze:

• „Lament świętokrzyski” (utwór znany również pod tytułem „Posłuchajcie, bracia miła’ i „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”) – podmiotem lirycznym jest Matka Boska stojąca u stóp krzyża, na którym wisi jej ukochany Syn. Maryja jest tu przedstawiona w zwykłym ludzkim wymiarze jako matka, która cierpi po śmierci dziecka. Zwraca się do otaczających ją ludzi z prośbą o współczucie, a innym matkom  życzy, by nie musiały nigdy przeżywać cierpienia, które jest Jej udziałem. Mówi do Syna o swojej bezradności wobec spotykającego ich nieszczęścia. Tak po ludzku nie godzi się na spotykającą ją niesprawiedliwość.
• „Pan Tadeusz” (Adam Mickiewicz) – poeta zwraca się do Matki Boskiej Częstochowskiej i Ostrobramskiej, o patronat nad dziełem i natchnienie. Wspomina swoje cudowne ozdrowienie, którego doświadczył, będąc dzieckiem.
• „Wesele” (Stanisław Wyspiański)  – nad drzwiami izby wisi obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, a nad drzwiami alkierza obraz Matki Boskiej Częstochowskiej – ma chronić mieszkańców.
• „Modlitwa do Bogurodzicy” (Krzysztof Kamil Baczyński) – adresatką jest Matka Boska, która zostaje poproszona o pomoc w działaniach wojennych. Ma ona być nauczycielką współczesnych matek. Jej zadaniem jest pokazanie, że taki ból można przetrwać. Podmiot liryczny prosi Maryję o czystość swojego sumienia, która pomoże mu w godnej śmierci. Matka Boska zostaje tu przedstawiona jako pocieszycielka, powierniczka, do której zawsze można się zwrócić o pomoc.

Motyw Matki Boskiej w sztuce:

• malarstwo – Leonardo da Vinci „Zwiastowanie” – maryja wygląda na przestraszoną, z rozmysłem słucha anioła, który zwiastuje jej dziwne rzeczy.

• film – „Pasja” (Mel Gibson) – Maryja podąża za Jezusem jako wierna uczennica i Matka, która przezywa tragedię i ból męki, widząc jednocześnie, jak dokonuje się zbawienie.
• rzeźba – „Pieta” (Michal Anioł) – Maryja trzyma ciało zdjętego z krzyża Jezusa, jest niewzruszona.

• muzyka – „Magnificat” (Jan Sebastian Bach) – według Ewangelii pieśń tę zaśpiewała Maria z Nazaretu podczas spotkania ze św. Elżbietą.

Konteksty:

• religijny – Maryja matka Boga, kult maryjny,
• historyczny – carmen patrium (pieśń ojczyźniana),
• ikonograficzny (malarski) – malowidło ścienne w Tumie pod Łęczycą – motyw deesis,
• literacki – „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”,
• filozoficzny – „Bogurodzica” ma cechy traktatu filozoficznego; w myśl średniowiecznej scholastyki oznacza to, że godzi wiarę z rozumem, prowadzi do odpowiednich wniosków. Odnajdziemy tu podstawowe założenia chrześcijańskiej ontologii i eschatologii,
• teoretycznoliteracki – kształt formalny „Bogurodzicy” nawiązuje do konwencji łacińskich pieśni liturgicznych i łączy się ściśle z przeznaczeniem tekstu do chóralnego wykonania wokalnego.